گزارشی درباره فقر آثار پژوهشی در حوزه ارتباطات

گزارشی درباره فقر آثار پژوهشی در حوزه ارتباطات

نبود بودجه پژوهشی و بی‌توجهی استادان، آسیب اصلی کتاب‌های رسانه

مدیریت ارتباطات(ما) آن‌لاین- 18/10/1393

ساره گودرزی در پنجاه‌وششمین شماره ماهنامه مدیریت ارتباطات در گزارشی به بررسی فقر آثار پژوهشی در حوزه ارتباطات پرداخته و در همین باره با پنج تن از فعالان حوزه رسانه گفت‌وگو کرده است. بخشی از دیدگاه‌های مجید امرایی، دکتر مجید رضاییان، دکتر حسن بشیر، دکتر امیدعلی مسعودی و امیر لعلی را در ذیل و متن کامل این گزارش را از اینجا تهیه و مطالعه فرمائید:

 مجید امرایی: تنوع کتاب‌های روزنامه‌نگاری محدود است

مجید امرایی، مدرس رشته روزنامه‌نگاری است، فردی که سال‌های زیادی در این حوزه فعالیت داشته است. او با اشاره به فقر آثار علمی و پژوهشی بومی در حوزه مطبوعات معتقد است: «اگرچه کتاب‌های متعددی در حوزه رسانه ترجمه شده‌اند ولی تنوع آنها به حدی کم است که دیدگاه‌ها و نگاه‌های مختلف رسانه‌ای در جریان علم روز این حوزه قرار ندارند. کمبود کتاب‌های علمی و پژوهشی بومی نه تنها در حوزه مطبوعات بلکه در عموم حوزه‌های فرهنگ و هنر محسوس است و از آنجایی که مطبوعات پدیده‌ای وارداتی در کشور ماست، این موضوع بیشتر دیده می‌شود».

امرایی اما در بخش دیگر سخنانش به ناآگاهی دانشجویان و فعالان این حوزه هم اشاره‌ای می‌کند و ادامه می‌دهد: «بسیاری از دانشجویان و فعالان این حوزه به خوبی آگاه نیستند که روزنامه‌نگاری نوین امروز در دنیا چه رویکری نسبت به مخاطب و نشر آثار دارد و از تفاوت‌های خبرنویسی جدید با سنتی خبر ندارند. البته دلایل کمبود کتاب‌های پژوهشی در حوزه روزنامه‌نگاری متعدد است. به عنوان مثال اکنون دانشکده‌های متعددی در کشور وجود دارند که در حوزه روزنامه‌نگاری، فارغ‌التحصیل به جامعه تحویل می‌دهند اما در این میان کمتر پایان‌نامه‌ای است که ارزش انتشار داشته باشد زیرا بنیه چندان قوی‌ای ندارند. البته دانشگاه‌ها نیز در انتشار این آثار اهمال و کم‌کاری کرد‌ه‌اند. اگر استادانی که به عنوان راهنما با دانشجویان در حوزه پایان‌نامه کار می‌کنند، آثار با ارزش را انتخاب و به مرکز نشر دانشگاه معرفی کنند، انتشار کتاب‌های این حوزه شتاب بیشتری پیدا می‌کند».

رضاییان: در حوزه پژوهش، فقدان پژوهشگر و محقق داریم

دکتر مجید رضاییان، مدرس، نویسنده و پژوهشگر حوزه رسانه که روزنامه‌نگاری تحلیلی را در ایران پایه‌گذاری کرده است، شاید یکی از بهترین افرادی باشد که بتواند در این حوزه نظر دهد. او در زمینه دلایل فقر آثار پژوهشی در حوزه رسانه، معتقد است که یکی از مهم‌ترین دلایل این موضوع فقدان نیروهای پژوهشگر و محقق است، افرادی که به الگوهای بومی و نیازهای رسانه‌های داخلی نگاه ندارند. نگاهی که پژوهشگران باید در کارهای خود داشته باشند، نیازمند توجه به الگوهای بومی براساس پیشرفت، تحقیقات و زبان روز این علم در طرح‌های پژوهشی است. همچنین یکی دیگر از مشکلات این حوزه کاهش مطالبات پژوهشی در عرصه رسانه است به گونه‌ای که در رسانه‌ها و دانشکده‌های مختلف به حداقل‌ موضوعات و پژوهش‌ها بسنده می‌شود، در حالی که تقاضا باید به صورت اصولی و حرفه‌ای باشد تا کار را به سرانجام برساند. البته ضعف موجود در اقتصاد کارهای پژوهشی سومین دلیل پایین بودن آثار پژوهشی است. یک پژوشگر باید هشت ماه کار کند تا کاری ارزشمند و مناسب به جامعه علمی ارائه کند اما حقوقی که برای کار او پرداخت می‌شود بسیار ناچیز است به گونه‌ای که از حقوق پایه یک کارگر روزمزد پایین‌تر است.

او که پیش از این کتاب «تیترنویسی» را به عنوان یک اثر پژوهشی روانه بازار نشر کرده است، با بیان اینکه ناشران خصوصی نیز نمی‌توانند حق‌التألیف‌های مناسب به این پژوهشگران پرداخت کنند، می‌گوید: «به دلیل کاهش شمارگان کتاب در کشور، اقتصاد نشر لطمه‌های زیادی خورده و به دنبال آن اقتصاد پژوهش نیز صدمه دیده است. پایین بودن دستمزد و هزینه‌ کارهای پژوهشی موجب شده که این آثار نیز سیر نزولی پیدا کند زیرا به انگیزه پژوهشگران لطمه زده است. در این میان برخی سازمان‌ها و دستگا‌ه‌های دولتی از آثار پژوهشی، حمایت‌های محدودی انجام می‌دهند و برخی از سازمان‌های دولتی از بعضی کارهای پژوهشی به صورت ویژه حمایت مالی انجام می‌دهند و در این آثار نیز پژوهشگر با در اختیار داشتن دستیار، کارهای خوبی انجام می‌دهند زیرا هزینه‌هایی که دریافت می‌کنند، مناسب و به تلاش‌های آنان پاسخ می‌دهد اما این اقدام در حوزه مطالعات رسانه‌ای و ژورنالیسم کم و محدود است.

مسعودی: کمبود بودجه آسیب جدی پژوهش حوزه است

یکی دیگر از نویسندگان حوزه ارتباطات که تحقیق و پژوهش‌های متعددی در این زمنیه دارد، امیدعلی مسعودی، مدرس و محقق حوزه رسانه و عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد است. او نامتناسب بودن بودجه پژوهشی کشور را یکی از آفت‌های این حوزه می‌داند و می‌گوید: «تا زمانی که بودجه پژوهشی کشور با درآمد سرانه و بودجه سراسری هم‌خوانی نداشته باشد، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که کارهای خاص و ویژه‌ای در این زمینه انجام شود. آنچه در برنامه توسعه مقرر شده در بودجه سالانه قرار داده نمی‌شود و تا زمانی که فرهنگ پژوهش در جامعه توسعه ندهیم، شاهد آثار پژوهشی نخواهیم بود. نه اینکه پژوهش انجام نشود ولی برای چاپ آثار حمایت نمی‌شود. اکنون در حوزه مسائل جدید مثل رسانه‌های جدید و شبکه‌های اجتماعی پژوهش‌های بسیاری داریم، مثل اینکه فیس‌بوک روی باورهای دینی دانشجویان ما چه تأثیری دارد و اینکه آیا می‌تواند هویت اجتماعی ما را عوض کنند یا اینکه چگونه می‌توانیم از شبکه‌ها برای اعتقادات و تبلیغات دینی استفاده کنیم. این نمونه‌هایی است که در پایان‌نامه‌های مقطع ارشد زیاد روی آنها کار شده است اما عموماً نتایج این کارها در دسترس عموم قرار نمی‌گیرد و در کتابخانه‌های دانشگاهی باقی می‌مانند. اگر هم نمونه‌ای از این کارها چاپ شوند، عموماً توسط ناشران خصوصی هستند که با سختی‌های زیادی فعالیت می‌کنند».

او ادامه می‌دهد: «دولت باید برای این بخش که حقیقتاً جزو اهداف جامعه اسلامی است، پیش‌قدم شود و با تشویق و حمایت از پژوهشگران و محققان زمینه توسعه علوم مختلف، خصوصاً علوم ارتباطات را فراهم کند زیرا هیچ توسعه‌ای رخ نمی‌دهد مگر اینکه در گام اول دانش آن تولید شود و گسترش پیدا کند. اکنون دانش برای ما سرمایه است. دانش در سایه پژوهش و تحقیق و جمع‌آوری اندیشمندان رخ می‌دهد، کسانی که توسعه علمی انجام می‌دهند. باید توجه داشته باشیم که ما در حوزه‌های صنعت، علوم انسانی، پزشکی و... نیازمند حمایت‌ها، تشویق‌ها و نظارت‌های دولتی هستیم. البته این به معنای دخالت نیست بلکه به آن معنا است که باید بسترهای پژوهش را فراهم کنیم. دولت باید در ابتدا طرح مسأله کند، سپس از پژوهشگران برای بررسی مسأله دعوت کرده و با در اختیارگذاشتن وسایل و امکانات زمینه تحقیق را فراهم کند».

بشیر: به تألیف‌های مستقل و بومی‌سازی توجه شود

دیگر فردی که در این گزارش به سراغش می‌رویم، دکترحسن بشیر، مدرس و نویسنده حوزه رسانه و ارتباطات، دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه و استاد ارتباطات بین‌الملل است. او دلایل ضعف آثار پژوهشی را نیازمند مطالعه عمیق و دقیق می‌داند و می‌گوید: «در برخی از مواقع سطحی‌‌نگری ترجمه‌ای یا به عبارت دیگر نقل قولی، توجه نکردن به تألیف‌های مستقل و بی‌توجهی به بومی‌سازی مثال‌ها، رویکردها و مصداق‌ها ازجمله دلایل این موضوع به شمار می‌آیند. درج نکردن تحلیل‌ها یا مطالعات موردی از درون کشور برای عینی‌سازی مطالعات نظری، توجه نکردن به نیازهای واقعی دانشگاهی و عمومی جامعه نیز از معدود مواردی است که می‌توان در این زمینه مطرح کرد. در حوزه ترجمه، چندین سال است که بنده پیشنهاد تأسیس «مرکز نظارت بر ترجمه کتاب‌های درسی و دانشگاهی» به خصوص در حوزه علوم انسانی و اجتماعی در مرحله اول و سپس تمام کتاب‌های ترجمه‌ای در مرحله بعدی را مطرح کرده‌ام که متأسفانه تاکنون به شکل عملیاتی این کار تحقق نیافته است. در این میان، در حوزه ترجمه کتاب‌های حوزه رسانه ما با مشکل جدی پراکندگی موضوعات روبه‌رو هستیم. سلیقه‌ای برخورد کردن در انتخاب و موضوعات کتاب‌ها، ضعف ترجمه‌ برای برخی از کتاب‌ها، بی‌توجهی به نیازهای اجتماعی و فرهنگی، به‌روز نبودن برخی از آثار ترجمه‌ شده ازجمله موضوعاتی است که در این کتاب‌ها دیده می‌شود و معتقدم باید به این بی‌سر و سامانی رسیدگی کرد».

او این مشکلات را مختص آثار ترجمه شده نمی‌داند و با بخش تألیف نیز مرتبط می‌داند و ادامه می‌دهد: «اصولاً ما با ضعف تألیف در حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی مواجه هستیم و این مشکل عمدتاً ناشی از عدم جدیت ما در انجام تحقیقات گسترده، عمیق و فراگیر است. تحقیقات انجام گرفته عمدتاً مقطعی، زمینه‌ای و ناظر به حوزه‌هایی است که معلوم نیست چقدر می‌توانند در رشد علم تأثیرگذار باشند و این موضوع جدی تاکنون از نگاه بسیاری از فعالان حوزه رسانه افتاده است. یکی از مشکلات این حوزه عدم اختصاص بودجه‌های کافی در حوزه پژوهش است اما علاوه بر بودجه، اصل نگاه به تحقیقات در این حوزه دچار اشکال اساسی است و معلوم نیست چه مقدار توانسته‌ایم یا می‌خواهیم علم اجتماعی اسلامی تولید کنیم. چه مقدار به مسائل داخلی کشور توجه داریم و چه مقدار مایل هستیم با طرح مسائل علمی مشکلات حکومتی را حل کنیم. اصولاً ما در رابطه با هر گونه پژوهش به خصوص در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی با مشکلات جدی روبه‌رو هستیم که برخی از این مشکلات متعلق به موضوع مورد مطالعه، برخی به محققان، بعضی به حامیان تحقیقات و بخشی نیز به جریان عمومی تحقیق در کشور است».

امیر لعلی: «موازنه سکوت» استادان؛ چالش کتاب‌های رسانه

امیر لعلی، عضو شورای سیاست‌گذاری انتشارات «سیمای شرق»، ناشر تخصصی حوزه رسانه و ارتباطات با اشاره به مشکلات آثار پژوهشی در حوزه رسانه نیز دیگر فردی است که معتقد است موازنه سکوت میان استادان حوزه ارتباطات و رسانه، دلیل اصلی عدم انتشار کتاب‌های غنی در این حوزه است.

او در این زمینه توضیح می‌دهد: «متأسفانه شرایط تولید و انتشار کتاب در عرصه رسانه، روابط‌عمومی و به‌طور کلی ارتباطات وضعیت مطلوب و مناسبی ندارد و بهترین آثار منتشر شده در این حوزه‌ها، همان آثار ترجمه‌شده هستند. در این میان، ما به‌ندرت شاهد انتشار کتاب‌های تألیفی دارای غنا و ارزشمند در این عرصه هستیم. دانشجویان ارتباطات از کتاب‌های این حوزه گلایه‌مند هستند، وضعیت تولید محتوا در حوزه ارتباطات به قدری نازل است که گاهی شاهدیم دانشجویان رشته‌های ارتباطی به ‌شدت از جزوه‌ها و کتاب‌های ارائه شده در کلاس‌ها گلایه ‌دارند و مدعی قدیمی بودن اکثر آنها هستند. در واقع مشاهده می‌کنیم که تولید دانش و ادبیات جدید و حتی به‌روزرسانی منابع آموزشی خیلی کم اتفاق می‌افتد که این موضوع از سوی دست‌اندرکاران و فعالان این حوزه نیاز به تأمل بیشتری دارد».

وی ادامه می‌دهد: «برای بررسی بازار نشر در حوزه ارتباطات باید دو سمت عرضه و تقاضا همزمان مورد مطالعه قرار گیرند. عرضه محتوا همان‌گونه که گفته شد، نیاز به تغییرات جدی دارد و لازم است دانشگاه‌ها در این حوزه بیشتر فعال شوند. در این میان استادان ارتباطات نیز به این موضوع اذعان دارند و بر آن صحه می‌گذارند اما به‌رغم این شناخت، گرفتار مشکل دیگری به‌نام سکوت استادان در قبال آثار ضعیف منتشر شده توسط یکدیگر هستیم. در واقع ارتباطات در ایران در «موازنه سکوت» بین متخصصان این جمله به خصوص استادان این حوزه به‌سر می‌برد با جملاتی مثل اینکه «من سکوت می‌کنم، نقد نمی‌کنم و...» تا تو نیز سکوت کنی؛ فضایی مسالمت‌آمیز برای آنکه هیچ‌کدام در عدم توسعه دانش ارتباطات متهم نشویم. در این میان مشکل آنجا جدی‌تر می‌شود که به سمت تقاضای نشر توجه می‌کنیم. متأسفانه سرانه مطالعه در میان فعالان حوزه ارتباطات و حتی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این رشته در کشور پایین است».