شیوه نقد و معرفی علمی کتاب (مرور کتاب)(Book Review)

شیوه نقد و معرفی علمی کتاب (مرور کتاب)

 (Book Review)

تهیه و تدوین: دکتر حسن بشیر

نقد و معرفی علمی کتاب (مرور کتاب) (Book Review) تابع شیوه ای است که می توان اصول آن را به طور خلاصه به شرح ذیل ارائه داد. بدیهی است علیرغم تاکید بر اصول ذیل، مرور هر کتاب منعکس کننده قدرت مرورگر است که می تواند تابعی از شناخت و تسلط به موضوع کتاب، شیوه نگارش، دقت نگاه علمی به کتاب، روش ارزیابی، و چگونگی نقد و ارائه توصیه های لازم برای بهره برداری از کتاب یا لزوم توجه به تعدیلات احتمالی آن باشد.

1-      تفاوت خلاصه کتاب با معرفی و نقد کتاب

خلاصه کتاب نوعی برداشت عینی، کلی و احیانا جزئی درباره آنچه که در یک کتاب آمده است، می باشد. به عبارت دیگر خلاصه کتاب، ارزیابی محتوایی، یا کشف رابطه میان محتوا در کتاب با دیدگاههای نویسنده در کتابهای دیگر وی، یا تبیین رابطه میان محتوای کتاب با کتابهایی که در همان موضوع نوشته شده است نمی باشد. به زبان ساده می توان گفت که خلاصه کتاب نوعی اسکن کردن مطالب کتاب است که این اسکن همراه با گزینش است. این گزینش بر دو مبنا متکی است. اول: نقاط مهم محتوایی که می توان موضوع و محتوای کتاب را به شکل خلاصه تر منعکس کند. دوم: خلاصه کننده که از دیدگاه وی چه چیزی در کتاب حائز اهمیت است. البته جهت گیری در مورد اهمیت مطالب کتاب گر چه تابعی از دیدگاه خلاصه کننده است ولی باید همزمان تابع مطالبی باشد که از دیدگاه نویسنده نیز به عنوان نقاط مهم محتوایی مطرح شده اند. به عبارت دیگر در اینجا باید نوعی از هم پوشانی و تلاقی میان نویسنده و خواننده بر نقاط مهم محتوایی کتاب وجود داشته باشد. در غیر این صورت خلاصه کتاب مفهومی نخواهد داشت و در صورتیکه بدون توجه به این موارد انجام گیرد نوعی از کپی برداری از کتاب به شکل خلاصه تر، و حذف برخی از صفحات و نگه داشتن برخی از صفحات خواهد بود.

2-      نقد و معرفی کتاب با آنچه که در بالا گفته شد از چندین بعد متفاوت می باشد. در موارد ذیل ابعاد مزبور مورد تشریح قرار خواهند گرفت.

3-      نقد کتاب به معنای حرکت نقادانه در سه جهت می باشد. اول: آیا ایده مادر یا ایده های مادر و مهم مطرح شده در کتاب به چه اندازه با آنچه که دیگران در این زمینه مطرح کرده اند همخوانی یا افتراق دارد. دوم: آیا ایده یا ایده های مادر و مهم مطرح شده در کتاب با آنچه که نویسنده در گذشته دور یا نزدیک در همین موضوع مطرح کرده است به چه اندازه همپوشانی، تفاوت، یا تمایز دارند. سوم: آیا ایده مادر یا ایده های مادر و مهم در کتاب با شیوه علمی و قابل قبول مطرح شده و از نظر روشی قابل پذیرش می باشند یا خیر؟ به عبارت دیگر تباین یا تطابق روش با نظریه به معنای مطابقت مبانی نظری با روشهای بکار گرفته برای تبیین، پذیرش یا رد مبانی مزبور به چه میزان می باشد و آیا می توان به آن شیوه علمی مورد قبول اطلاق کرد؟

4-      معرفی کتاب نیز در اینجا دارای مفهوم خاص خود می باشد. معرفی با خلاصه کردن و نقد کتاب متفاوت است. معرفی کتاب ایجاد نوعی از شناخت درباره کتاب است که شامل حوزه های ذیل می باشد. اول: معرفی نویسنده و مروری بر مهمترین آثار و دیدگاه های وی. دوم: معرفی جایگاه و ارزش کتاب از نظر موضوعی و محتوایی میان کتاب های مشابه. سوم: معرفی ایده های مادر و مهم کتاب. چهارم: معرفی موارد کلی کتاب مانند عنوان، قطع کتاب، تعداد صفحات، نوع جلد، ناشر، محل نشر، تعداد چاپ و غیره.

5-      بنابراین نقد و معرفی علمی یک کتاب (مرور کتاب) (Book Review) ایجاد نوعی از همخوانی و هم پوشانی میان خلاصه کردن، معرفی و نقد کتاب است. به عبارت دیگر ایجاد نوعی از توازن و تعادل میان این سه زمینه است که باید از نظر شیوه و حجم تابع روش و مقادیر ذیل باشد.

6-      معرفی و نقد کتاب (مرور کتاب) معمولا نباید کمتر از 1300 کلمه و بیش از 1500 کلمه باشد (تاکید می شود "معمولا"). در صورتیکه مجموعه ای از کتاب ها (حداکثر سه یا چهار کتاب همزمان) با موضوع مشترک مورد نقد و معرفی قرار می گیرند، تعداد کلمات می تواند میان 1800 تا 2000 کلمه باشد.

7-      معرفی و نقد چندگانه کتاب (مرور همزمان چند اثر مرتبط) باید دارای عنوانی مشخص باشد.

8-      معرفی و نقد کتاب باید شامل مجموعه ای از نقل قول های مستقیم و غیر مستقیم با استفاده از شیوه منبع گذاری (حداقل آن ذکر شماره صفحه در مورد نقل قول مستقیم) باشد. بنابراین نمی توان در مرور کتاب تنها به نقل قول مستقیم یا غیرمستقیم اکتفا کرد بلکه باید از هر دو شیوه استفاده کرد.

9-      بطور خلاصه حجم هر بخش تا اندازه زیادی باید تابع مقادیر ذیل باشد:

• اطلاعاتی درباره­ی نویسنده­ی اثر (5 %): اطلاعاتی کلی درباره­ی نویسنده، دیدگاه­های علمی، فلسفی و احتمالاً سیاسی و نام آثار دیگر وی.
• خلاصه­ای عمومی از اثر (5 %): خلاصه­ای از موضوع بحث کتاب با همان نگاه معرفی و نقد با مطرح کردن ایده های مادر و مهم کتاب.
• تز و ایده­ یا ایده های اصلی نویسنده­ی کتاب در این اثر یا نتجه­گیری وی (35 %): نکته­ی اصلی و محوری که مولّف قصد پرداختن به آن را داشته است.
• ایده­ی مرورگر درباره­ی رویکرد و ایده­ی مولف (35 %): موافقت یا مخالفت مرورگر با ایده­ی مولف و دلائل آن (نوعی از نقد محتوایی با توجه به محورهای مطرح شده فوق الذکر)
• تفاوت ایده های اصلی نویسنده با ایده های گذشته وی یا دیگران در همان موضوع. (10%)
• ارائه موارد کلی کتاب و توصیه­ها (10%): طرح کلیات کتاب مانند : عنوان، قطع کتاب، تعداد صفحات، نوع جلد، ناشر، محل نشر، تعداد چاپ و غیره. همچنین مروری بر نحوه ی ارائه کتابنامه، منابع، نمودارها یا تصاویر، انسجام اثر، روش شناسی، مستندات مناسب و اشاره کلی به نقاط ضعف و قوت با ارئه تصویه های لازم به عنوان مثال ضرورت بهره برداری از کتاب در حوزه های مختلف (مثلا درسی و غیره) می تواند از توصیه های مفید و قابل استفاده باشد. 
• عمر انتشار کتاب هایی که نقد و معرفی می شوند نباید بیش از دو سال باشد. مناسبتر است که مرور کتاب فقط شامل کتاب های جدیدی باشد که در هر سال منتشر می شوند.
• ذکر منابع و مآخذ به کار رفته در تهیه معرفی و نقد کتاب الزامی است.
• ذکر نام، آدرس ایمیل، رتبه یا پایه علمی و وابستگی دانشگاهی مرورگر ضروری است.
• یک توصیه در اینجا مورد تاکید قرار می گیرد که نقد و معرفی کتاب مناسبتر است در هر دو فرمت وورد (Word) و (Pdf) ارائه شود.