ماهواره ها و پروژه جهانی شدن در گفتگو با دکتر حسن بشیر

ماهواره ها و پروژه جهانی شدن در گفتگو با دکتر حسن بشیر

منبع: آرمانگرا- شنبه چهاردهم دی 1392 |

ما با دو فرض مهم روبرو هستیم، اگر جهانی شدن را یک پروژه بدانیم و نقش ابزارهای ارتباطات به عنوان عامل توسعه و پخش پیام های مختلف بدانیم، که این دومی قطعی است، بنابراین نتیجه این می شود که رسانه های جمعی مانند ماهواره ها عامل تسریع پروژه جهانی سازی است. وجه دیگر این مساله این است که اگر فرض کنیم که جهانی شدن یک پروسه (فرایند) جهانی است که می تواند و قدرت این را دارد که همانند یک جریان در اختیار همگان، البته با نسبت های مختلف، قرار گیرد و رسانه ها نیز در این زمینه در مالکیت همه قدرت های بزرگ و کوچک جهان قرار دارند و امکان بهره برداری نسبی از این مالکیت رسانه ای وجود داشته باشد، نتایج به دست آمده با فرض قبلی متفاوت خواهد بود. در این فرض، یک رابطه متغیر و یک وضعیت قابل کنترل، تا اندازة ممکن، وجود دارد که اصل موضوع را تحت الشعاع قرار می دهد.

علیرغم وجود هر دو فرض که طرفداران هر یک نیز کم نیستند، اصولا رسانه های دیجیتالی و به ویژه رسانه های تعاملی در جهان با سرعت تغییراتی که در ماهیت تکنولوژیک آنها به وجود آمده، قدرت فراتر از رسانه های غیر دیجیتالی و غیرتعاملی مانند روزنامه ها، رادیو و تلویزیون به دست آورده اند. این «قدرت یابی رسانه ای» وضعیت تولید، توزیع و مصرف رسانه ای و پیام را به شدت افزایش داده است. در شرایط کنونی جهان، می توان ادعا کرد که بزرگترین منبع اطلاعاتی روزمره و عمومی همه انسانها، در سطوح مختلف، رسانه ها و محتواهای رسانه ای است.

این مساله، تا کنون در حیات انسانی به این شکل وجود نداشته است. قدرت رسانه ای، انسان را تحت الشعاع خود قرار داده است و به عبارتی وی را «تسخیر رسانه ای» کرده است. اما با همه این شرایط «قدرت و تسخیر» آیا، انسان به موجودی کاملا منفعل، منقاد، مورد تسخیر کامل، بی فکر، بدون تحلیل و امثالهم شده است؟ قطعا اینگونه نیست. انسان در هر شرایط، با وجود تضادها، تناقض ها، تغییرات، آثار مختلف، نتایج گوناگون، دیدگاههای متفاوت و غیره، تحلیل های متنوع دارد که می تواند در شرایط مختلف، حتی در مورد یک مساله بخصوص، تفاوت اساسی با همدیگر داشته باشند، یک موجود فعال و گزینش گر است.

این قدرت «تمایزسازی» انسان، یک قدرت مهمی است که حتی در شرایط «تسخیر رسانه ای» می تواند میان مسائل مختلف تمایزهای گوناگون داشته باشد و بر اساس این تمایزها تحلیل های متفاوتی انجام دهد.

مساله «جهانی سازی» یا «جهانی شدن» با هر دو رویکردی که طرفداران خود را دارد، از این موضوع مستنثی نیست. رسانه ها، به ویژه ماهواره ها قطعا در انتقال پیام های مربوط به این حوزه های مرتبط با این پدیده جهانی نقش مهمی را ایفا می کنند.

شما اساسا تاثیر تصویر را بر رفتارسازی بر انسان تا چه میزان می دانید؟

ظهور نشانه های مختلف در جهان موسوم به «عصر اطلاعات و ارتباطات» و گسترش آنها به شکل تصویر و غیره، یک حرکت مهم در انتقال پیام به شمار می اید. اگر در دورانهای گذشته، کلام و سخن اثرات فراوانی را بر مخاطبان می گذاشت، امروز نشانه ها، به ویژه تصاویر، که یک امر غیرکلامی است، بزرگترین تاثیر را بر مخاطبان می گذارد. در اینجا، سخن بر سر تقلیل گرایی نقش کلام نیست، اما در پدیده های غیرکلامی، ویژگی هایی مانند سرعت انتقال پیام، جذابیت مطلوب، همذات پنداری قوی، مقایسه سریع، عینت بخشی به امور انتزاعی، بصری سازی، و غیره وجود دارد که رابطه «تفاهم معنایی» را میان پیام و مخاطبان را به شدت، حتی بیش از ارتباطات کلامی»، افزایش می دهد.

قدرت تصویر، در شرایط کنونی جهان، بیش از قدرت کلام است. طبیعتا با تصور و تصدیق چنین قدرت، پیام های مستتر در این قدرت نیز می تواند از قدرت کافی برای تاثیرگذاری برخوردار باشند. از این نظر است که می توان گفت که تصویر به شدت در شرایط کنونی جهانی بر انسان می تواند و تا کنون توانسته است تاثیرات زیادی را داشته باشد. در حقیقت، ارتباطات غیر کلامی، که متکی بر نشانه های مختلف که عمدتا در تصاویر جلوه گر می شوند، در حال گسترش بوده و جهان کنونی که جهان سرعت در فکر و عمل است، را بیش از ارتباطات کلامی مورد تسخیر قرار داده است.

 به نظر شما  شبکه های ماهواره ای بویژه فارسی زبانها تا چه  میزان در القا سبک زندگی خاصی موثرند؟

اگر سه مفهوم مهم که تا کنون مورد بحث و بررسی قرار داده ایم، یعنی «جهانی شدن»، «ارتباطات غیر کلامی» و «تصویر» را در نظر بگیریم، می توان گفت که سبک زندگی، علیرغم برخورداری از امکانات ارتباطات کلامی، اما به شدت به بر ارتباطات غیر کلامی متکی است. ارتباطات غیرکلامی در اشکال مختلف زندگی تجلی عینی تری پیدا می کنند. تصویر در اینجا، در تجلی این عینیت به شدت تاثیرگذار است. در حقیقت، تصویر، عینیت بخشی به شیوه های تفکر در چگونگی شکل دادن به زندگی است. زندگی، متکی بر نوعی از تفکر می تواند با زندگی دیگری با تفکر متفاوت، از نظر سبک و شیوه، تفاوت داشته باشد. و این تفاوت بیش از هر چیز اگر به عینیت تصویری در آید، می تواند در انتقال سریع پیام به مخاطبان تاثیرگذار باشد.

واقعیت مربوط به تاثیرگذاری تصویر در ایجاد و گسترش ارتباطات غیرکلامی موثر، یکی از مهمترین شیوه های مورد استفاده ماهواره ها، از جمله فارسی ون، به عنوان مثال، می باشد. این ماهواره فارسی زبان، با انتخاب «سبک رسانه ای» مبتنی بر «سریال» که می تواند تعبیری از «اقدامات روزمره و مستمر انسان» در حیات عادی خود باشد، و با استفاده از شیوه های عینی که بتواند این اقدامات روزمره را به تصویر بکشاند، توانسته است که نوعی از عینیت بخشی به تفکر خاصی را القا کند که می تواند اساس و بنیانی برای نوعی از «سبک زندگی» تلقی گردد. در حقیقت سبک زندگی، در شرایط کنونی جهان تا اندازه زیادی در «اسارت تصویر» است. تصویر، چارچوب سبک زندگی را در شرایط کنونی بیش از هر امر دیگر، می سازد، تعیین می کند و بر مخاطبان دیکته می کند. از این منظر است که گفته می شود، اگر تصاویر، بتوانند زندگی روزمره انسان را منعکس کنند و بر پایه ای از تفکر خاص بنیان گذاری شوند و با جذابیت ارائه گردند، می توانند نوعی از سبک زندگی را تداعی کنند که بدون هیچ زحمت و تلاش به عنوان سبک زندگی مطلوب تلقی گردند.

به نظر شما ماهواره ابزار است؟ یعنی ظرفی است که در آن هر مضروفی را می توان ریخت؟

این مساله تا کنون به شکل های مختلف مورد بحث قرار گرفته است و بنظر می رسد که زمان این رسیده است که تحولی در نگاه به رسانه ها رخ دهد. رسانه ها، از جمله ماهواره و اینترنت و غیره، چه بخواهیم آنها را ابزار، یا ظرف، یا مظروف، بدانیم یا ندانیم، به قول معروف «مساله این نیست». «واقعیت رسانه ای»، یک واقعیت موجود، ملموس، حقیقی، موثر، غیرقابل انکار و قابل استفاده برای همه می باشد. بنابراین، چه آن را ظرف یا مظروف بدانیم یا ندانیم، در «قدرت رسانه ای» تغییری ایجاد نمی شود. آنچه مهم است، باید به فکر «قدرت پیام» بود. امروزه، پیام بیش از هر چیز، می تواند تاثیرگذار باشد. دنیا به دنبال پیامی است که می تواند به شیوه مناسب، امر مهمی را منعکس کند. این امر مهم، چگونه باید تولید شود، چگونه باید توزیع شود و چگونه باید مورد تحلیل قرار گیرد، مهم است.

متاسفانه در شرایط کنونی، ما بیش از اینکه به دنبال محتوا و پیام رسانه ای باشیم به دنبال نگاه به ابزار رسانه ای هستیم. به عبارت دیگر، ما اسیر ابزارهای رسانه ای شده ایم. رسانه، تنها یک ابزار نیست، رسانه یک پیام است. و این پیام است که اگر هم ماهواره وجود نداشت، به شکل دیگری و با ابزار دیگری منتقل می شد. بنابراین انتقال پیام، یک امر ماندگار و یک واقعیت محض است که انسان به عنوان یک موجود ارتباطی بدون آن نمی تواند زندگی کند. این واقعیت بیش از آنکه ما را به فکر ابزار بیندازد، باید به فکر محتوایی اندازد که می تواند با این ابزار به شکل مناسب منتقل شود.

آقای دکتر بشیر ، به طور عام جهان اسلام و به شکل خاص انقلاب اسلامی چرا در استفاده از ابزاری به نام ماهواره توفیق چندانی ندارد؟

بنظر می رسد که نتیجه گیری انجام شده در سوال، کاملا صحیح نباشد. هم جهان اسلام و هم جمهوری اسلامی ایران توانسته اند، حداقل در شرایط خاصی، بخوبی از ماهواره ها استفاده نمایند. این استفاده در برخی مواقع شاید در جهت اسلام یا انقلاب اسلامی به طور کامل نباشد، اما توانسته است پیام مورد نظر را به مخاطبان منتقل نماید. شبکه الجزیره، یکی از همین نمونه ها است. در اینجا بحث این نیست که آیا این کانال خوب است یا بد. موضوع استفاده جهان اسلام از ماهواره است. الجزیره در یک مدت کوتاه و حتی تا کنون توانسته است یک حرکت جهشی در بکارگیری ماهواره برای انتقال پیام های خاصی باشد که در یکی از کشورهای جهان اسلام راه اندازی شده است.

موضع گیری های جهانی برای متوقف کردن پخش برنامه های شبکه های العالم و پرس تی وی از ایران، با همه ضعف هایی که می توان برای آنها متصور بود، بیانگر نوعی از استفاده بهینه از همین ماهواره هاست. این استفاده در انتقال پیام منعکس می شود که اگر این انتقال بخوبی صورت نمی گرفت، دلیل برای حذف پخش جهانی آنها انجام نمی شد.

بنابراین، نمی توان اینگونه با قاطعیت نتایجی را بدون بررسی مطرح کرد. البته جهان غرب به عنوان مثال، از امکانات گسترده تری در این زمینه بهره مند است. تجربه رسانه ای بیشتری دارد. محتوای جذابتری تولید می کند. مسائل عینی تری را برای جهانیان مطرح می سازد و بهمین دلیل پیام آن بهتر از دیگران از طریق ماهواره ها منتقل می شود.

در کشورمان می دانید که قانون ممنوعیت از تجهیزات گیرنده ماهواره ای قریب دو دهه است تصویب شده است، اما گسترش دیش ها قارچ گونه بروی بام منازل نه فقط در کلانشهرها که در روستاها بارز است، نظر شما چیست؟

این سوال می تواند به چندین شکل پاسخ داده شود که این پاسخ ها معمولا از منظر نیروی انتظامی، مقامات امنیتی، کارشناسان و مدیران فرهنگی و بالاخره اساتید ارتباطات و رسانه ها می توانند متفاوت باشند. آنچه که اهمیت دارد این است که ما باید به فکر این باشیم که اگر مباحثی که هم اکنون در جهان برای دسترسی به محتوای ماهواره ای بطور مستقیم و بدون داشتن دیش و غیره در حال انجام است، تحقق یابد وضعیت ما نسبت به حفاظت از هویت اسلامی و ایرانی چگونه خواهد بود؟ متاسفانه، هنوز به موضوع ماهواره ها فقط از منظر ابزاری نگاه می شود. آری، ماهواره ابزار است، اما مهمتر از آن محتوای رسانه ای ماهواره ای است. اگر این محتوا در داخل بخوبی تولید شود، قطعا طرفداران زیادی خواهد داشت و مساله دسترسی به ماهواره چه به شکل دیش و چه به شکل مستقیم دیگر امری مهم تلقی نمی شود. مخاطب ایرانی، یک مخاطب منفعل و منقاد نیست. مخاطب ایرانی، یک گزیشنگر است، علاقمند به هویت اسلامی و ایرانی است، به تاریخ و فرهنگ خود به شدت پایبند است و تحلیل قوی از جریانات جهان دارد. این یک شعار نیست. انتخابات اخیر، با مشارکت عظیم مردم، بیانگر تفکر عمیق جامعه ایرانی نسبت به مسائل درون و بیرون کشور است و این فراتر از همه ترس هایی است که ماهواره ها را تنها یک ابزار می دانند. ما باید از محتواها، پیام ها، تصاویر و سبک های زندگی که متاسفانه از طریق رسانه های بیگانه در حال تزریق شدن به جامعه ما هستند بیشتر بترسیم و به دنبال این باشیم با تولید محتواهای مناسب، جذاب، عمیق، مطلوب، و قابل فهم و رمزگشایی در جامعه خود و نیز جهانیان باشیم. اگر چنین کنیم قطعا می توانیم در این عرصه «مبارزه رسانه ای» موفق می شویم.

سخن آخر تان؟

از نشریه شما تا آنجا که آشنایی پیدا کرده ام در جهت تحقق آرمانهای اسلامی و انقلاب اسلامی و تقویت بنیانهای متکی بر فضیلت های اسلامی تلاش می کند، تشکر می کنم و امیدوارم که همچنان با درک عمیق، بصیرت کامل و تدبیر موثر با طرح مسائل مهم و تحلیل آنها از جنبه های مختلف و با سعی به ارائه راه حلهایی که بتوانند به جامعه اسلامی ما خدمت کنند و آن را به پیشرفت و تعالی و رشد مطلوب برسانند، مسئولیتش را ادامه بدهد.

لینک مصاحبه:

http://www.armangera.ir/post/77